Dopełnianie obowiązków rodzinnych polega co do zasady na udzielaniu pomocy, zarówno materialnej (alimentowanie spadkodawcy), jak i w postaci wsparcia psychicznego, duchowego, zwłaszcza drogą utrzymywania kontaktów ze spadkodawcą na odpowiednim poziomie współpracy.

• Jak wskazał SN w wyr. z 23.3.2018 r. (I CSK 424/17, MoP 2018, Nr 8, s. 393) “w relacji dzieci – rodzice obowiązki rodzinne wyznaczają w szczególności art. 95 § 2, art. 87, 91 i 128 KRO”.

Niedopełnienie obowiązków rodzinnych odnosić się musi do samego spadkodawcy, nie do osób mu najbliższych. Dla zaistnienia omawianej przesłanki nie jest jednak potrzebne wystąpienie szkody w postaci wymiernych materialnie, negatywnych skutków braku pomocy i wsparcia.

• Pomimo że w odniesieniu do tej grupy zachowań, z ustawy nie wynika wprost ich zawiniony charakter, to jednak istnienie tej cechy można wywnioskować z użycia określenia “uporczywie nie dopełnia”. Wykładnia tego zwrotu wskazuje pośrednio na wystąpienie elementu nagannej decyzji potencjalnego spadkobiercy, jako składnika jego winy. Nietrafne byłoby bowiem założenie, że “uporczywe niedopełnianie” wskazanej pomocy może wynikać wyłącznie z obiektywnych, zupełnie niezależnych od zobowiązanego okoliczności, takich jak jego ciężka wieloletnia choroba lub choroba jego małżonka, trwały (także ukrywany niedostatek), inwalidztwo itp. Takie okoliczności mogą jednak stanowić, obok własnej winy potencjalnego spadkodawcy, współprzyczynę jego zachowania, ale ponadto musi wystąpić po jego stronie także element współprzyczynienia się, np. wykorzystanie do odmowy pomocy własnych trudności rodzinnych, które jednak nie uniemożliwiały całkowicie jej nieudzielenia. Niedopełniania obowiązków nie usprawiedliwia obiektywnie negatywne postępowanie spadkodawcy, jeżeli wydziedziczony zupełnie nie starał się polepszyć trudnych relacji osobistych ze spadkodawcą.

Uporczywe niedopełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych może mieć miejsce tylko wówczas, gdy zobowiązany ma możliwość ich wykonywania bez niedającego się zaakceptować poważnego uszczerbku dla innych jego najbliższych.

W typowej sytuacji dla przyjęcia obiektywnego braku takich możliwości konieczne jest jednak wykonywanie przynajmniej sporadycznych obowiązków rodzinnych (gotowość do kontaktów z okazji świąt i innych ważnych spotkań rodzinnych), potwierdzających istnienie dobrej woli potencjalnie zobowiązanego i chęci utrzymywania stosunków rodzinnych.

Uporczywość uchylania wyrażać się musi w postaci dwóch elementów: aspektu czasowego (trwałości) oraz elementu psychicznego, czyli utrwalonej negatywnej postawy wobec samej możliwości wypełniania obowiązków. O takiej postawie świadczyć może treść dokumentów prywatnych, zwłaszcza podawanie zdawkowych, mało wiarygodnych powodów braku pomocy. Połączone to być musi zawsze z brakiem dowodów występowania istotnych okoliczności usprawiedliwiających taką postawę: np. chęć ukrycia przed spadkobiercą trudnej, kryzysowej sytuacji we własnej rodzinie i koniecznością jej zaradzenia, chęć ukrycia ciężkiej choroby, zwłaszcza zaraźliwej itp.

Niewykonywanie obowiązków rodzinnych nie będzie miało miejsca w sytuacji uchylania się spadkodawcy od przyjęcia zaoferowanej pomocy, a także w braku jego koniecznej współpracy lub przy odmowie przyjmowania pomocy.

Jest to istotna okoliczność faktyczna, ponieważ po dokonaniu wydziedziczenia spadkodawca może, z wielu względów, w tym także na skutek wpływu innych zainteresowanych członków rodziny, dążyć do udaremnienia poprawy postępowania osoby wydziedziczonej i zmiany niekorzystnej dla niej sytuacji spadkowej.

Prawo i obowiązek utrzymywania kontaktów wynika z art. 113 KRO, stanowiącego, że rodzice oraz ich dziecko mają prawo i obowiązek utrzymywania ze sobą kontaktów. Te obowiązki mają zdecydowanie charakter rodzinny, co uzasadnia w sytuacji ich niewykonywania bezpośrednie zastosowanie art. 1008 pkt 3 KC. Uporczywość w nieutrzymywaniu kontaktów może wystąpić tylko wtedy, kiedy zobowiązany ma obiektywną możliwość utrzymywania lub nawiązania kontaktów, ale z niej nie korzystał z typową, wystarczającą intensywnością. Taka typowa, minimalna aktywność polega na gruncie polskich zwyczajów na wysyłaniu kartek pocztowych, e-maili, SMS-ów itp. przynajmniej dwa razy w roku w czasie i świąt oraz dodatkowo z okazji imienin, jubileuszów lub innych podobnych, szczególnych zdarzeń. Wystarczy, aby treść takich jednostronnych kontaktów była konwencjonalna i jednoznacznie wskazywała na wolę nawiązania lub utrzymywania stosunków rodzinnych.

Nie ulega wątpliwości, że uchylanie się od kontaktów z małym dzieckiem zakwalifikować należy, jako sytuację spowodowaną wyłączną winą rodzica, nawet gdy był on do tego nakłaniany przez członków nowej rodziny, ponieważ jest to niewykonywanie obowiązków rodzinnych. Natomiast w odniesieniu do dorastającego lub dorosłego już dziecka właściwą postawą jest podejmowanie prób nawiązania i odbudowania kontaktów. Zupełny brak jakichkolwiek jego działań albo znikoma aktywność w tym względzie, uzasadnia przypisanie dziecku współprzyczynienia się do braku kontaktu

Zwrócić także należy uwagę na wyraźną asymetrię relacji rodziców z dzieckiem, ponieważ w sytuacji o omawianym charakterze zasadność wydziedziczenia rodzica przez dziecko zwykle nie może budzić wątpliwości. Tutaj sporadyczne i bardzo rzadkie kontakty utrzymywanie tylko z inicjatywy dorosłego dziecka nie wystarczą do przyjęcia, że rodzic taki nie może być wydziedziczony (por. także uzasadnienie wyr. SN z 28.3.2018 r., V CSK 428/17, Legalis).

Orzeczenia: 

• Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu – I Wydział Cywilny z dnia 13 stycznia 2011 r. ACa 1021/10: „Wydziedziczenie jest nieskuteczne, jeżeli jego przyczyna nie wynika z treści testamentu, nawet gdyby w rzeczywistości przyczyna wydziedziczenia zachodziła. To spadkodawca w treści testamentu winien opisać przykłady zachowania czy też czynności uprawnionego do zachowku bądź ich brak, które w jego ocenie pozbawiły go udziału w spadku. Testament niezawierający żadnych zarzutów pod adresem uprawnionego do zachowku czy też opisów jego nagannych postępowań, mimo że posiada formę testamentu notarialnego, nie może stanowić skutecznej podstawy do wydziedziczenia. Samo posłużenie się przez spadkodawcę sformułowaniem, że uprawniony do zachowku uporczywie nie dopełniał obowiązków rodzinnych, bez wskazania rodzaju obowiązków, nie jest wystarczające.

• Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 23 marca 2018 r. ICSK 424/17: „Dzieci, które nie wypełniają obowiązków rodzinnych – nie wspierają ojca w potrzebie, mogą zostać wydziedziczone, nawet jeśli spadkodawca przyczyniał się do powstania konfliktu rodzinnego”; “nawet całkowite i długotrwałe zerwanie ze spadkodawcą przez uprawnionego do zachowku charakterystycznej dla stosunków rodzinnych więzi uczuciowej nie może stanowić podstawy do wydziedziczenia, jeżeli nastąpiło ono wyłącznie z winy spadkodawcy – nie można bowiem wywodzić dla siebie skutków prawnych ze swego niegodziwego zachowania” (podobnie: VI ACa 768/07, I ACa 1021/10).

• Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach – I Wydział Cywilny z dnia 6 marca 2013 r., I ACa 4/13: 3. W pojęciu ”zaniedbywanie wobec spadkodawcy obowiązków rodzinnych”, mieści się również takie zachowanie, które prowadzi do faktycznego zerwania kontaktów rodzinnych i ustania więzi uczuciowej, normalnej w stosunkach rodzinnych. Chodzi tu więc również o wszczynanie ciągłych awantur, kierowanie pod adresem spadkodawcy nieuzasadnionych i krzywdzących zarzutów, wyrzucenie go z domu, brak udziału w jego życiu choćby poprzez wizyty w jego miejscu zamieszkania czy okazywanie zainteresowania jego sprawami. 4. Spadkodawca nie może ograniczyć swojego rozrządzenia do stwierdzenia, iż pozbawia spadkobiercę prawa do zachowku, że zachowanie uprawnionego cechowało uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych.

• Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 25 czerwca 2015 r. III CSK 375/14: Fakt zerwania przez spadkobiercę kontaktów z ojcem może być kwalifikowany jako „nie dopełnianie obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy” w rozumieniu art. 1008 pkt 3 KC. Jednakże wzorzec postępowania do jakiego odnosić należy tę ocenę, nie może pomijać stosunków panujących w tej konkretnej rodzinie, skonfliktowanej w następstwie splotu okoliczności wykraczających poza same tylko stosunki spadkobiercy z ojcem. Nie można też abstrahować przy kwalifikacji takiego zachowania z punktu widzenia przesłanek z art. 1008 pkt 3 KC od jego przyczyn.

• Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie – V Wydział Cywilny z dnia 14 listopada 2014 r. VI ACa 109/14: Okoliczność, że córka wyszła za cudzoziemca i rzadko odwiedzała rodziców, jak również i taka, że po śmierci matki zażądała zachowku, nie mogą być uznane za rażące zaniedbywanie przez nią obowiązków rodzinnych.