Fundacja rodzinna posiada osobowość prawną, z chwilą wpisu do rejestru powadzonego przez ministra ds. gospodarki. Będzie to rejestr fundacji rodzinnych prowadzony w Krajowym Rejestrze Sądowym.

Posiadanie osobowości prawnej powoduje, że fundacja będzie niezależna od fundatora i beneficjentów. Jednak fundacja ma jedną zasadniczą różnicę w stosunku do spółek prawa handlowego, jest bezudziałowa. Nie ma bowiem w fundacji wspólników, czy też posiadaczy akcji lub innych instrumentów. Fundator lub beneficjent nie posiada prawa majątkowego, z którego można prowadzić egzekucję z tytułu jego zobowiązań. Oznacza to także, że prawa do świadczeń z fundacji nie podlegają dziedziczeniu. O nabyciu statusu beneficjenta decyduje statut fundacji i spełnienie warunków tam określonych.

Założenie fundacji nie może służyć przeniesieniu majątku celem udaremnienia zaspokojenia wierzycieli fundatora. Fundacja odpowiada solidarnie z fundatorem za jego zobowiązania. Dotyczy to jednak wyłącznie jego długów, a nie  odpowiedzialności w przyszłości, czyli za zobowiązania beneficjentów. W kolejnych pokoleniach zapewni to stałe oddzielenie majątku rodzinnego od zobowiązań beneficjentów.  

Fundacja rodzinna może być utworzona przez jedną lub więcej osób fizycznych. Może być ona jednak utworzona przez więcej niż jednego fundatora, a tym samym możliwe będzie zakładanie fundacji przez więcej niż jedną rodzinę. Nie ma przy tym znaczenia w ilu firmach rodzinnych posiadają oni swoje udziały. Fundacja może zatem być właścicielem jednej spółki, która do momentu jej zawiązania należała do jednej lub kilku rodzin.

Fundacja rodzinna tworzona jest aktem notarialnym. Można także ustanowić ją w testamencie. Jest to jednak rozwiązanie awaryjne. Lepszym rozwiązaniem jest bowiem dokonanie odpowiedniej strukturyzacji fundacji i biznesu rodzinnego, przed śmiercią założyciela.

Minimalny kapitał fundacji to 100.000 zł, na który mogą składać się udziały (akcje), środki pieniężne oraz inne mienie. Nie jest to zatem wysoki próg. Przyjmując także niewysokie koszty prowadzenia fundacji, powinna ona być dostępnym rozwiązaniem już dla średniego biznesu rodzinnego.

Statut fundacji rodzinnej określa:

• nazwę fundacji rodzinnej;
• siedzibę fundacji rodzinnej;
• cele fundacji rodzinnej;
• beneficjenta fundacji rodzinnej lub grupy beneficjentów lub sposób określenia beneficjenta;
• możliwość zrzeczenia się uprawień przez beneficjenta, w tym szczegółowy tryb zrzeczenia się;
• czas trwania fundacji rodzinnej, jeżeli jest oznaczony;
• mienie wnoszone do fundacji rodzinnej przez fundatora;
• majątek fundacji rodzinnej w chwili jej utworzenia;
• zasady powoływania, odwoływania, oraz uprawnienia i obowiązki członka zarządu, a także zasady reprezentacji fundacji rodzinnej przez zarząd;
• zasady zmiany statutu przez fundatora, a po jego śmierci, przez zarząd lub inne ustanowione organy;
• przeznaczenie majątku fundacji rodzinnej po jej likwidacji.

Statut może określać inne kwestie, o ile ustawa nie stanowi inaczej. Tym samym wszystko co nie jest wyraźnie uregulowane w ustawie może być przedmiotem zapisów statutu. Można w szczególności regulować obszary mające znaczenie dla ładu rodzinnego, zasad funkcjonowania fundacji i jej organów w przyszłych pokoleniach, zasad powoływania członków rodziny do organów spółek należących do fundacji itd. 

Status może określać dodatkowe kwestie.

Można określić kwestie niezastrzeżone dla statutu albo już w nim nie określone, w szczególności:

• zasady powoływania, odwoływania, ustalania okresu kadencji, uprawnienia i obowiązki oraz zasady współpracy innych organów niż rada fundacji rodzinnej, o ile zostaną ustanowione;
• zasady likwidacji fundacji rodzinnej;
• wskazanie kierunku oraz wytycznych inwestowania majątku fundacji rodzinnej.

Regulacja ustawowa pozostawia ważkie, dla procesu budowy wielopokoleniowego przedsiębiorstwa rodzinnego, kwestie do ustalenia w statucie. Istotne jest wprowadzenie tych postanowień już po przygotowaniu całego procesu budowy przedsiębiorstwa rodzinnego, najlepiej zawartych w Konstytucji Rodzinnej.

Możliwości zmian statutu fundacji rodzinnej

O ile statut fundacji rodzinnej to przewiduje, zarząd fundacji rodzinnej, po śmierci fundatora, uprawniony jest do zmiany statutu fundacji rodzinnej, w szczególności dostosowania ich do bieżącej sytuacji ekonomicznej bądź prawnej, mając na uwadze zachowanie celów fundacji rodzinnej określonych przez fundatora. Istotne jest takie ukształtowanie zasad zmiany statutu, aby można było go dostosować do zmieniających warunków prowadzenia biznesu i sytuacji rodzinnej, ale nie pozwolić na zniszczenie założeń służących powołaniu fundacji.

Co ciekawe, fundator albo beneficjent może skierować do organów fundacji rodzinnej list intencyjny. Określa w nim obowiązek oznaczonego działania lub zaniechania, nie czyniąc nikogo wierzycielem. Może zatem kształtować wartości działania fundacji (rodziny) w kolejnych pokoleniach.

Mamy zatem dużą swobodę kształtowania przez fundatora zasad działania fundacji, w tym także prowadzenia przez nią działalności inwestycyjnej.

Najważniejsze organy fundacji rodzinnej:

• zarząd,
• rada protektorów
• zgromadzenie beneficjentów.

Zarząd fundacji rodzinnej

Zarząd prowadzi sprawy fundacji rodzinnej i reprezentuje ją na zewnątrz. Odpowiada za realizację jej celów oraz bieżące ustalanie stanu płynności finansowej i wypłacalności. Także on informuje beneficjenta, w formie pisemnej o przysługujących mu uprawnieniach.

Zarząd fundacji rodzinnej składa się co najmniej z jednego członka. Członkiem zarządu może być także beneficjent.

Co ważne łącznie beneficjenci nie mogą posiadać więcej niż połowy głosów w zarządzie fundacji rodzinnej.

Takie rozwiązanie wymusza profesjonalizację działań zarządu. Udział zewnętrznych ekspertów może mieć duże znaczenia dla podejmowania racjonalnych decyzji, nie opartych na rodzinnych emocjach.

Powołania i odwołania członków zarządu fundacji rodzinnej dokonuje fundator, a po śmierci fundatora rada protektorów, jeżeli została ustanowiona. W przypadku braku fundatora, rady protektorów powołania i odwołania członków zarządu fundacji rodzinnej dokonuje zgromadzenie beneficjentów. W kontekście zabezpieczenia majątku na pokolenia istotne będzie powołanie odpowiedniej rady protektorów.

Członkowie zarządu fundacji rodzinnej mogą pełnić swoje funkcje za wynagrodzeniem. Wysokość wynagrodzenia nie powinna przekraczać wynagrodzenia odpowiadającemu wykonanej pracy. Obowiązek obsady co najmniej połowy członków zarządu spoza grona beneficjentów, a także dopuszczalność wynagradzania ich pracy umożliwi na powołanie profesjonalnych doradców w skład zarządu.

Rada protektorów

Fundator w statucie może powołać radę protektorów. W przypadku gdy liczba beneficjentów przekracza 25 osób, ustanowienie rady jest obowiązkowe. Pełnią oni funkcje nadzorcze w stosunku do rady fundacji rodzinnej poprzez kontrolę przestrzegania prawa, statutu
i regulaminu.

Członkiem rady protektorów może być osoba fizyczna. Członkiem rady protektorów może być także beneficjent.

Co ważne łącznie beneficjenci nie mogą posiadać więcej niż połowy głosów w radzie protektorów.

Powołania i odwołania członków rady protektorów, dokonuje fundator, a po śmierci fundatora, zgromadzenie beneficjentów. Istotne jest zatem określenie zasad powoływania protektorów, albowiem ich zadaniem będzie bieżący nadzór nad przestrzeganiem celów powołania fundacji. Odpowiednio wybrani protektorzy będą realizować wizję fundatora, a ich głównym zadaniem będzie nadzór nad realizację podstawowego celu fundacji – ochrony i zarządzania majątkiem rodzinnym, celem wspierania przyszłych pokoleń beneficjentów.

Członkowie rady protektorów fundacji rodzinnej mogą pełnić swoje funkcje za wynagrodzeniem. Wysokość wynagrodzenia nie powinna przekraczać wynagrodzenia odpowiadającemu wykonanej pracy. Nie można pełnić jednocześnie funkcji członka zarządu fundacji z funkcją członka rady protektorów.

Zgromadzenie beneficjentów

Zgromadzenie beneficjentów tworzą beneficjenci, którym w statucie przyznano uprawnienie do uczestniczenia w nim. Podejmuje ono uchwały wymienione w ustawie lub statucie fundacji.

Okresowy audyt

Należy także pamiętać obowiązku przeprowadzenia co roku audytu, który prowadzi niezależny audytor lub zespół audytorów, którymi mogą być doradcy podatkowi, biegli rewidenci, radcowie prawni lub adwokaci.

Rozwiązanie fundacji rodzinnej

Fundacja rodzinna ulega rozwiązaniu w przypadku, gdy:

• fundator złoży fundacji rodzinnej oświadczenie, w formie aktu notarialnego o rozwiązaniu fundacji rodzinnej;
• sąd rejestrowy orzeknie o rozwiązaniu fundacji rodzinnej w przypadku zarządzania fundacją rodzinną w sposób oczywiście sprzeczny z jej celem lub interesami beneficjentów;
• zgromadzenie beneficjentów jednomyślnie podejmie uchwałę o rozwiązaniu fundacji rodzinnej, ze względu na istotną zmianę sytuacji ekonomicznej i dalszą niecelowość kontynuowania działalności fundacji rodzinnej;
• zarząd podejmie uchwałę o rozwiązaniu fundacji rodzinnej.

Istotne jest ograniczenie możliwości podjęcia uchwały o rozwiązaniu fundacji rodzinnej przez zgromadzenie beneficjentów do ściśle określonych zdarzeń (np. brak majątku).

Głównym celem fundacji rodzinnej jest zachowanie na pokolenia.

Ewentualne spory rodzinne winny być rozwiązywane na poziomie organów fundacji. Nie mogą prowadzić do rozwiązania fundacji, a tym samym zachwiania stabilności przedsiębiorstwa rodzinnego.

Ponieważ w skład zarządu fundacji rodzinnej mszą wchodzić także inne osoby niż beneficjenci to ich dobór jest kwestią kluczową. Zapobiec może to zbyt pochopnym działaniom.

Oczywiście beneficjenci jednomyślnie i tak mogą podjąć decyzję o likwidacji fundacji.

W przypadku podjęcia uchwały o likwidacji, ponowny transfer wniesionych do fundacji rodzinnej udziałów (akcji) oraz środków pieniężnych nie będzie przy tym opodatkowany. Odróżnia to znacząco fundację od spółki holdingowej.